Młodość i Korzenie
Artystyczne
James Augustin Aloysius Joyce przyszedł na świat 2
lutego 1882 roku na przedmieściach Dublina, w Rathgar w Irlandii. Był
najstarszym z dziesięciorga ocalałych dzieci w rodzinie z pozoru zamożnej,
która jednak szybko popadła w nędzę. Jego ojciec, John Stanislaus Joyce,
notoryczny alkoholik, słynął z beztroskiego podejścia do finansów. To jego
nieodpowiedzialność była przyczyną ciągłego pogarszania się sytuacji
materialnej rodziny i nieustannych przeprowadzek – James zmienił miejsce
zamieszkania aż szesnaście razy. Mimo wszystko, ojciec był doskonałym
gawędziarzem o pięknym głosie, i to on zaszczepił w młodym Jamesie miłość do
literatury i kultury irlandzkiej. Matka, Mary Jane Murray, była bardziej
religijna i pokorna, przekazując synowi surowe wartości katolickie.
Edukacja Jezuicka i Bunt Intelektualny
Pomimo kłopotów finansowych, James Joyce zdobył lepsze
wykształcenie, niż można było oczekiwać. W latach 1888–1891 uczęszczał do
prestiżowego Kolegium Jezuickiego Clongowes Wood, później do innych szkół
prowadzonych przez jezuitów, by w 1898 roku podjąć studia na University College
Dublin (UCD). Wpływ jezuitów był ogromny: zapewnili mu doskonałe wykształcenie
formalne i nauczyli skrupulatnej dyscypliny, co jednak sprowokowało jego
późniejsze ostre odrzucenie religii. Na uniwersytecie Joyce studiował języki nowożytne
(francuski, włoski) i aktywnie interesował się literaturą europejską, zwłaszcza
twórczością norweskiego dramaturga Henrika Ibsena.
Wczesne Pasje i Dublińska Pamięć
Wczesne życie intelektualne Joyce’a odznaczało się
kilkoma intrygującymi faktami. Już w 1899 roku, jako student, napisał pierwszą
opublikowaną pracę – pozytywną recenzję sztuki Ibsena „Kiedy my, umarli,
zmartwychwstaniemy” (When We Dead Awaken), która ukazała się w prestiżowym
brytyjskim czasopiśmie The Fortnightly Review. Oprócz literatury, miał piękny
głos: w 1904 roku zdobył nawet nagrodę na corocznym irlandzkim festiwalu
muzycznym Feis Ceoil, a jego ojciec był przekonany, że syn zostanie zawodowym śpiewakiem.
Pomimo odrzucenia katolicyzmu, Joyce posiadał wyjątkową pamięć topograficzną
Dublina. Zdołał później odtworzyć mapę miasta i najdrobniejsze detale, pisząc
„Ulissesa” (Ulysses) z pamięci, mieszkając na emigracji.
Ucieczka z Irlandii i Początek Kariery na
Emigracji
Po ukończeniu studiów w 1902 roku, Joyce na krótko
przeniósł się do Paryża, zamierzając studiować medycynę, ale szybko porzucił
ten pomysł. Wrócił do Dublina po śmierci matki w 1903 roku. Choć kochał Dublin
i czuł do niego silne przywiązanie, jednocześnie uważał, że miasto i cała
Irlandia hamują jego potencjał twórczy. 16 czerwca 1904 roku (dzień później
uwieczniony w „Ulissesie” jako Dzień Blooma – Bloomsday) poznał swoją przyszłą
żonę, pokojówkę hotelową, Norę Barnacle. W październiku tego samego roku opuścili
Irlandię, decydując się na życie na kontynencie, gdyż Joyce uważał, że w
Irlandii niemożliwe jest „uczciwe wyrażanie siebie”. Aż do właściwego
rozpoczęcia kariery pisarskiej, utrzymywał się, pracując jako nauczyciel
angielskiego w różnych miastach Europy, w tym w Trieście, Zurychu i Rzymie.
Wzlot Kariery: James Joyce i Reakcja
Publiczności
James Joyce ostatecznie wkroczył na drogę literatury w
1904 roku, świadomie odrzucając Irlandię, choć paradoksalnie, Dublin pozostał
na zawsze centrum jego twórczości. Żyjąc na kontynencie, utrzymywał rodzinę
jako nauczyciel angielskiego, borykając się z permanentnymi trudnościami
finansowymi. Charakteryzował go niezłomny etyka artystyczna i niezachwiana
wiara we własny geniusz. Doczekał się dwojga dzieci: syna Giorgio (ur. 1905) i
córki Lucii (ur. 1907). W życiu osobistym zmagał się z alkoholizmem, a późniejsza
schizofrenia córki Lucii stała się jedną z największych tragedii jego życia.
„Dublińczycy” (Dubliners, 1914) – Kronika
Paraliżu
Pierwsze ważne dzieło Joyce’a, zbiór opowiadań
„Dublińczycy” (Dubliners), powstał w latach 1904–1907, ale z powodu obaw
wydawców ukazał się dopiero w 1914 roku. Zamysłem było stworzenie „moralnej
historii” jego rodzinnego miasta. Utwór w lapidarnym, chłodnym stylu akcentuje
paraliż Dublina – duchowy, kulturowy i polityczny marazm, w którym tkwią jego
mieszkańcy. Wątkiem fabularnym jest epifania – nagłe, codzienne olśnienie,
które na krótko oświetla beznadziejność lub prawdę życia bohatera. Czytelnicy i
krytycy byli zszokowani odwagą i bezpośredniością książki, ale utorowała ona
Joyce’owi drogę do miana radykalnego realisty.
„Wygnańcy” (Exiles, 1918) – Dramat o
Wierności
Jedyna próba dramaturgiczna Joyce’a, sztuka „Wygnańcy”
(Exiles), ukazała się w 1918 roku. Ten utwór był bezpośrednio inspirowany jego
własnym związkiem z Norą Barnacle. Wątek fabularny koncentruje się na pisarzu,
Richardzie Rowanie, który pozwala swojej żonie Berce (Bertha) podjąć decyzję,
czy chce wdać się w romans z innym mężczyzną. Zamysłem było ukazanie granicy
wolności, zazdrości i wierności małżeńskiej. Sztuka nie odniosła sukcesu.
„Portret Artysty z Czasów Młodości” (A
Portrait of the Artist as a Young Man, 1916) – Manifest Twórczy
Powieść „Portret artysty z czasów młodości” (A
Portrait of the Artist as a Young Man), opublikowana w 1916 roku, była twórczym
manifestem Joyce’a. Wątek fabularny śledzi rozwój Stephena Dedalusa – jego
intelektualnego alter ego – od dzieciństwa do studiów. Utwór ostro opisuje jego
odrzucenie kajdan katolicyzmu i surowego nacjonalizmu irlandzkiego. Zamysłem
było pokazanie narodzin artysty, który odrzuca dogmaty narzucone przez rodzinę,
religię i państwo, aby stać się wolnym twórcą. Powieść zyskała uznanie wśród
modernistów i ugruntowała styl Joyce’a – strumień świadomości (stream of
consciousness).
„Ulisses” (Ulysses, 1922) – Arcydzieło
Modernizmu
Wydany w 1922 roku w Paryżu „Ulisses” (Ulysses) stał
się świętą księgą modernizmu. Utwór obejmuje jeden dzień – 16 czerwca 1904 roku
w Dublinie – śledząc wędrówki Żyda, Leopolda Blooma. Wątek fabularny polega na
przeniesieniu „Odysei” Homera w codzienny, komiczny i ludzki pejzaż Dublina.
Szeroko stosowany strumień świadomości pozwala czytelnikowi zanurzyć się w
wewnętrzne monologi bohaterów. Oceny były kontrowersyjne: książka została
zakazana w USA i Wielkiej Brytanii ze względu na jej seksualną otwartość, ale
awangarda okrzyknęła ją arcydziełem. W Irlandii została zignorowana.
„Finnegans Wake” (1939) – Kosmiczna Mitologia
Snu
Ostatnia powieść Joyce’a, „Finnegans Wake” (tłumaczona
jako „Finneganów czuwanie” lub „Finneganów tren”), opublikowana w 1939 roku,
jest jego najbardziej ambitnym i najtrudniejszym dziełem. Utwór nie ma
tradycyjnej fabuły, a wątek fabularny obejmuje całą historię ludzkości i
mitologię, skupioną w snach jednej dublińskiej rodziny podczas jednej nocy.
Zamysłem było wykorzystanie cyklicznej koncepcji czasu (opartej na teoriach
Vico) i stworzenie uniwersalnego „języka świata” za pomocą zlepków słów
(portmanteau words) z dziesiątek języków. Powieść ta była mało zrozumiana i
spotkała się z oporem nawet ze strony modernistycznych zwolenników Joyce’a.
Śmierć i Spóźnione Uznanie
W ostatnich latach życia James Joyce zmagał się z
poważnymi problemami zdrowotnymi, zwłaszcza z chorobami oczu – cierpiał na
zaćmę i jaskrę, co wymagało kilkunastu operacji i ostatecznie doprowadziło do
niemal całkowitej ślepoty. Zmarł w Zurychu w Szwajcarii 13 stycznia 1941 roku,
w wieku 58 lat, kilka dni po nagłej operacji z powodu perforacji wrzodu
dwunastnicy. To tragiczne wydarzenie miało miejsce w trudnym czasie – ucieczki
z Francji po wybuchu II wojny światowej oraz ciągłego stresu związanego z chorobą
psychiczną córki Lucii.
Mimo że pod koniec życia Joyce był postacią
rozpoznawaną w awangardzie, jego prawdziwe uznanie kulturowe nastąpiło
pośmiertnie. Za jego życia „Ulisses” był zakazany w USA i Wielkiej Brytanii
jako nieprzyzwoity, co paradoksalnie umocniło jego legendę. Przełom nastąpił w
1933 roku, dzięki historycznemu orzeczeniu sądu w USA w sprawie Stany
Zjednoczone przeciwko książce „Ulisses”. Sędzia John M. Woolsey orzekł, że
powieść, choć miejscami wulgarna, posiada ogromną wartość literacką i nie jest
pornograficzna, tym samym uchylając zakaz. To prawne uznanie otworzyło rynek
amerykański, ugruntowało status książki jako arcydzieła modernizmu i
wprowadziło twórczość Joyce’a do programów akademickich na całym świecie.
Dziś James Joyce jest uznawany za jednego z
najważniejszych pisarzy XX wieku. Jego dziedzictwo literackie ugruntowało go
jako tytana modernizmu, który rozwinął technikę strumienia świadomości i
przesunął granice dopuszczalnej literatury. Jego rodzinny Dublin stał się
miejscem pielgrzymek, zwłaszcza podczas corocznie obchodzonego Dnia Blooma
(Bloomsday) 16 czerwca, co świadczy o jego wiecznym znaczeniu.
M. S.
Komentarų nėra:
Rašyti komentarą